مطالعات خاک شناسی مصالح خشتی تاریخی و باستانی در مناطق مختلف ایران

خشت یکی از انواع مصالح گلین و اصلی در بناها و آثار معماری گلی بهجامانده از دوران پیش از تاریخ در مناطق مختلف ایران است. به همین دلیل مطالعه روی این مصالح و فرایندهای فرسودگی آن ها همواره مورد توجه متخصصان حفاظت و مرمت بوده است. کیفیت این مصالح  که مفهومی نسبی دارد صرف نظر از کاربرد و نحوۀ ساخت و عمل آوری، تابعی از ویژگی های فیزیکی و شیمیایی مواد سازنده همچون دانه بندی و میزان چسبندگی خاک مورد استفاده و همچنین نوع کان یهای رسی و نمک های محلول و غیر محلول در آن هاست. بر این اساس و با توجه به مناطق مختلف جغرافیایی و پراکندگی آثار خشتی در ایران، در یک طرح تحقیقاتی نمونه هایی از خشت های استفاد ه شده در محوطه های باستانی و بناهای تاریخی مورد مطالعات شیمیایی (XRF)، کانی شناسی(XRD)، و مکانیکی (دانه بندی و شاخص خمیری) قرار گرفت. نتایج نشان می­دهد که خاک استفاد ه شده در ساخت خشت ها اساساً از نوع رس ی  ماسه ای و گاه همراه سیلت است. بیش ترین اجزای ریزدانه و شب هرسی در آن ها کلریت و موسکویت و ایلیت هستند. همچنین بیش ترین کانی های رسی کائولینیت در مناطق شمالی دیده می شود، در حالی که در مناطق جنوب شرقی و فلات مرکزی[کانی ها]بیش تر از نوع مونت موری یونیت است. کائولینی تها به سبب جذبِ کم آب، ساختار پایدارتری دارند و در عوض مون تمورینیت ها آب بیش تری جذب م ی کنند و خاصیت آماس پذیری دارند. بنابراین نوع و میزان کانی های رسی در کیفیت مصالح گلی نقش مهمی ایفا می کند. وجود نمک های محلول کلرور در مناطق شمال شرقی و فلات مرکزی و جنوب شرقی، علاوه بر کاهش چسبندگی ذرات رس و از بین بردن انسجام خشت طی چرخه های تر و خشک، از طریق فرایند فیزیکی و شیمیایی موجب واگرایی ساختار رس می شود. آب شستگی ها و شیارهای عمیق در آثار گلین مناطق فوق از نشانه های این پدیده هستند. ذرات کلوئیدی اکسیدهای آهن آب دار یا لیمونیت  (Fe۲O۳. H۲O) موجود در خاکِ منطقۀ فلات مرکزی (ابیانه) باعث زردی رنگ و چسبندگی این خاک شده و به همین سبب برای ساخت اندود کاهگل از آن بسیار استفاده شده است.